Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός λίγα πράγματα δέχεται από την οικονομική και πολιτική φιλοσοφία του J.M. Keynes. Μία εν τούτοις διακήρυξη που περιέχεται στη ‘’Γενική Θεωρία’’ του θα μπορούσε να προσυπογραφεί από κάθε φιλελεύθερο διανοητή: είναι αυτή που υποστηρίζει την καθοριστική επίδραση των ιδεών στην εξέλιξη κάθε κοινωνίας. ‘’Οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλοσόφων, και όταν είναι ορθές και όταν είναι λανθασμένες, είναι πιο ισχυρές από ότι γίνεται κοινώς αντιληπτό. Στην πραγματικότητα ο κόσμος λίγο κυβερνάται από οτιδήποτε άλλο’’. Και στη συνέχεια ο Keynes προσθέτει : ‘’Αργά η γρήγορα είναι οι ιδέες και όχι τα οργανωμένα συμφέροντα που είναι ‘’επικίνδυνες για το καλό ή για το κακό’’. (J.M.Keynes, ‘’The General Theory of Employment, Interest and Money’’, Macmillan, London 1936, σελ. 383).
Γράφει ο Κώστας Χριστίδης
Σε αντίθεση με τη διακήρυξη αυτή του Keynes, οι περισσότερες φιλελεύθερες παρατάξεις παγκοσμίως, και κατ’ εξοχήν στην Ελλάδα, αδιαφορούν για τη διαπάλη των ιδεών και περιορίζουν τις δράσεις τους στην παραγωγή ‘’πρακτικών αποτελεσμάτων’’ του άμεσου παρόντος ή, όπως συχνά λέγουν, της ‘’καθημερινότητας’’. Παραχωρούν, έτσι, την ιδεολογική ηγεμονία σχεδόν αμαχητί στην παράταξη της Αριστεράς και ως αποτέλεσμα (αυτοί, οι άνθρωποι των ‘’πρακτικών αποτελεσμάτων’’) αδυνατούν να προωθήσουν και, κυρίως, να υλοποιήσουν τα μεταρρυθμιστικά τους προγράμματα, λόγω της απρόβλεπτα μεγάλης αντίστασης από τα περισσότερα κοινωνικά στρώματα.
Ας ασχοληθούμε, λοιπόν, στη συνέχεια με προβληματισμούς ιδεολογικού περιεχομένου. Ο τίτλος του άρθρου αυτού αποτελεί τον τίτλο του επίμετρου του μνημειώδους έργου του F.A. Hayek ‘’Το Σύνταγμα της Ελευθερίας’’ . Με εξαιρετική διαύγεια και σαφήνεια ο Hayek αναπτύσσει τις διαφορές μεταξύ τριών διαφορετικών πολιτικών γραμμών σκέψης, τριών ξεχωριστών πολιτικών ρευμάτων: του συντηρητισμού, του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Από τη Γαλλική Επανάσταση και μέχρι την άνοδο του σοσιαλισμού, περί τα μέσα του 19ου αιώνος, οι δύο αντίθετοι πόλοι ήταν ο συντηρητισμός και ο φιλελευθερισμός. Έκτοτε οι πολιτικές εξελίξεις κατέστησαν συχνά τις δύο αυτές τάσεις συμμάχους σε μία προσπάθεια αντιμετώπισης του κοινού αντιπάλου, του σοσιαλισμού, πράγμα που δημιουργεί μία σύγχυση ως προς τα κοινά σημεία και τις διαφορές μεταξύ των δύο αυτών πολιτικών ρευμάτων, μεταξύ των υπερασπιστών της ελευθερίας και των γνήσιων συντηρητικών.
Ο αμιγής συντηρητισμός είναι, κατά τον Hayek, ‘’μία θεμιτή, πιθανόν αναγκαία και, χωρίς αμφιβολία, ευρέως διαδεδομένη θέση ενάντια στη δραστική αλλαγή’’. Από τη φύση του δεν μπορεί να προσφέρει μίαν εναλλακτική πορεία από αυτήν προς την οποία κινούνται τα πράγματα. Μπορεί να επιβραδύνει ανεπιθύμητες εξελίξεις αλλά δεν μπορεί να τις σταματήσει. Γι’ αυτό, κατά κανόνα, είναι η μοίρα του συντηρητισμού να σύρεται σε ένα μονοπάτι που δεν επιλέγει ο ίδιος. Η διαπάλη μεταξύ συντηρητικών και σοσιαλιστών (αυτοαποκαλούμενων παραπλανητικά ως ‘’προοδευτικών’’) επηρεάζει μόνο την ταχύτητα, όχι την κατεύθυνση των εξελίξεων, ‘’βάζοντας ένα φρένο στο κινούμενο όχημα’’.
Ο φιλελευθερισμός (δηλ. η πολιτική θεωρία και πρακτική που αποβλέπει στη μεγιστοποίηση της ατομικής, οικονομικής και πολιτικής ελευθερίας) ενδιαφέρεται όχι για το πόσο γρήγορα ή πόσο μακριά θα πάμε, αλλά για το που πρέπει να πάμε. Η αντίληψη ότι η ελευθερία αποτελεί την ύψιστη αξία συνοδεύεται, προσθέτουμε εμείς, πρώτον, από την πεποίθηση ότι ο μηχανισμός της αγοράς παράγει περισσότερη ευημερία συγκριτικά με οποιοδήποτε εναλλακτικό τρόπο οργάνωσης της οικονομίας τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο και, δεύτερον, ότι η ύπαρξη οικονομικής ελευθερίας αποτελεί αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την ύπαρξη πολιτικής ελευθερίας σε μία χώρα. Ενώ ο συντηρητικός, συνεχίζει ο Hayek, χαρακτηρίζεται από ένα φόβο προς τις αλλαγές, μία δυσπιστία έναντι του νέου, ο φιλελεύθερος διακρίνεται από ένα θάρρος, μίαν ετοιμότητα να αφήσει τις αλλαγές να συντελεστούν, χωρίς να θεωρεί απαραίτητο να μπορεί να προβλέψει σε ποιο ακριβώς σημείο αυτές θα οδηγήσουν.
Ο συντηρητικός δεν εμπιστεύεται τις αυθόρμητες δυνάμεις που δημιουργούν εξελίξεις σε μία κοινωνία σε τομείς όπως η γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα, η οικονομική λειτουργία της αγοράς. Η σφοδρή επιθυμία του για τάξη τον κάνει να ανησυχεί εάν δεν βλέπει μία ανώτερη αρχή να ρυθμίζει και να ελέγχει τις εξελίξεις και ιδίως τις οικονομικές. Αδυνατεί να κατανοήσει πώς μπορεί να επέλθει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, εισαγωγών και εξαγωγών κ.ο.κ. χωρίς έλεγχο και επιβολή μίας άνωθεν προερχόμενης εμπειρίας και σοφίας. Αυτή η άνωθεν αρχή, προκειμένου να επιφέρει το γενικό καλό, πρέπει να είναι σε θέση να επιβάλει οτιδήποτε απαιτείται από τις εκάστοτε συνθήκες, χωρίς να δεσμεύεται από άκαμπτες ιδεολογικές αρχές. Στο σημείο αυτό έρχεται πολύ πιο κοντά στις απόψεις ενός σοσιαλιστή. Και οι δύο δεν αντιτίθενται στην επιβολή εξαναγκασμού ή αυθαίρετης ισχύος όταν αυτή χρησιμοποιείται για ‘’σωστούς’’, κατά την αντίληψή τους, σκοπούς. Και οι δύο θεωρούν ότι δικαιούνται να επιβάλουν τις αξίες τους στα λοιπά μέλη μίας κοινωνίας.
Αντιθέτως, για ένα φιλελεύθερο, η σπουδαιότητα που αποδίδει σε συγκεκριμένους σκοπούς, όσον ιεροί και αν φαίνονται στον ίδιο, δεν αποτελεί επαρκή αιτιολογία για την αναγκαστική επιβολή τους σε άλλους. Ο φιλελεύθερος δεν αρνείται ότι υπάρχουν άνθρωποι μεγάλης ή και μέγιστης αξίας - δεν είναι εξισωτικός – αλλά αρνείται ότι οποιοσδήποτε νομιμοποιείται να προσδιορίσει ποιοι είναι αυτοί οι ‘’ανώτεροι’’ άνθρωποι. Δέχεται το δημοκρατικό πολίτευμα ως μακράν τον καλύτερο τρόπο διακυβέρνησης μίας χώρας, δεν θεωρεί όμως ότι μία δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση μπορεί να έχει απεριόριστη εξουσία. Όχι το ποιος κυβερνά αλλά το μέχρι πού μπορεί να εκτείνεται η κυβερνητική εξουσία αποτελεί γι’ αυτόν κορυφαίο αντικείμενο προβληματισμού.
Ο συντηρητικός με την έλλειψη φαντασίας και τη δυσπιστία του προς ‘’θεωρίες’’, αυτοπεριορίζεται σε ένα περιορισμένο απόθεμα ιδεών και, αντίθετα από ένα φιλελεύθερο, δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένος να επικρατήσει στην διαρκώς εκτυλισσόμενη ιδεολογική μάχη. Η καχυποψία του σε κάθε τι νέο τον οδηγεί συχνά σε μία εχθρότητα προς τον διεθνισμό και σε έναν αυστηρό εθνικισμό.
Τα τρία πολιτικά ρεύματα συχνά παρίστανται σχηματικά ως τρία σημεία σε μία ευθεία γραμμή, με τους σοσιαλιστές στο ένα άκρο, τους συντηρητικούς στο άλλο και τους φιλελεύθερους κάπου στο μέσον. Η παράσταση αυτή, λέγει ο Hayek, είναι παραπλανητική. Η ορθή απεικόνιση μπορεί να γίνει με ένα ισόπλευρο τρίγωνο στο οποίο καθένα από τα τρία βασικά πολιτικά ρεύματα καταλαμβάνει μία κορυφή του τριγώνου. Η διάκριση και η αποσαφήνιση των τριών θέσεων είναι αναγκαία. Λανθασμένες ιδέες και πρακτικές δεν γίνονται καλύτερες επειδή λειτούργησαν επί μακρόν. Οι συντηρητικοί, κατά καιρούς, σε πολλά θέματα έχουν αποδεχθεί τις σοσιαλιστικές θέσεις. Γι’ αυτό και μερικοί εξ αυτών κατ’ ουσίαν υποστηρίζουν ότι ‘’ο σοσιαλισμός είναι ένα εσφαλμένο πολιτικό σύστημα, εκτός εάν εφαρμόζεται από τους ίδιους’’!