Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό σχετικά με ό,τι αποκαλείται «διαφθορά» είναι η υποκριτική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζεται το φαινόμενο αυτό από την πλειοψηφία της κοινωνίας, κυρίως δε από πολιτικούς και δημοσιογράφους.
Και υπάρχει υποκρισία γιατί ο χρηματισμός, οι κάτω από το τραπέζι συναλλαγές, οι χαριστικές πράξεις της διοίκησης, τα φακελάκια στα νοσοκομεία, η ανοχή παραβάσεων φορολογικών, ασφαλιστικών, πολεοδομικών, τα πάσης φύσεως ρουσφέτια των πολιτικών προς τους ψηφοφόρους / πελάτες τους, συμβαίνουν όχι απλώς συχνά αλλά καθημερινά, με αποτέλεσμα να υπάρχει συνολικός εθισμός της κοινωνίας στις καταστάσεις αυτές.
Του Κώστα Χριστίδη*
Όμως, τα κρούσματα διαφθοράς υπερπροβάλλονται μόνον όταν στην πολιτική αρένα γεννάται η προσδοκία πολιτικού οφέλους ή όταν στη δημοσιογραφική αρένα κρίνεται ότι η υπερπροβολή θεμάτων ροζ ή μαύρων αποχρώσεων οδηγεί σε αύξηση των δεικτών ακροαματικότητας ή κυκλοφορίας, μέχρις ότου κορεσθεί το κοινό, οπότε τελειώνει το συγκεκριμένο reality show και αναζητείται έτερο.
Το φαινόμενο της διαφθοράς είναι παγκόσμιο και διαχρονικό. Ας θυμηθούμε τις δωροδοκίες κρατικών αξιωματούχων από την αμερικανική εταιρεία Lockheed τη δεκαετία του 1970, την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης όταν άρχισε να εισάγεται περισσότερη διαφάνεια (glassnost) στο σύστημα, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, την επιχείρηση Καθαρά Χέρια κατά της παντοειδούς διαπλοκής στην Ιταλία κατά τη δεκαετία του 1990, τις καταδίκες Γάλλων και Ιταλών πολιτικών για απάτες και φοροδιαφυγή, κ.λπ.
Στην Ελλάδα, χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα πρώην πρωθυπουργού εκραγέντος εναντίον διοικητού ΔΕΚΟ με τη φράση ‘’είπαμε να κάνει ένα δωράκι στον εαυτό του, αλλά όχι και 500 εκατομμύρια!’’, του ιδίου παραδόσαντος μαθήματα φοροδιαφυγής με τη χρηματοδότηση της βίλας του με ‘’άτοκα δάνεια φίλων του’’, του πρώην αντιπροέδρου της κυβέρνησης που απεβίωσε κατά τη διάρκεια της δίκης του για το σκάνδαλο Κοσκωτά και την πώληση του ‘’Κουτσονόμου’’ για 2.000.000 δολάρια, του πρώην υπουργού Εθνικής Άμυνας που καταδικάστηκε σε εικοσαετή κάθειρξη για νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, τη χρηματοδότηση πολιτικών κομμάτων και στελεχών από τη SIEMENS και πολλά άλλα, ων ουκ έστιν αριθμός.
Η εύκολη αντίδραση των πολιτικών σε υπαρκτά ή εικαζόμενα σκάνδαλα διαφθοράς είναι η επίκληση κομματικών ‘’ηθικών πλεονεκτημάτων’’ και η εκτόξευση ύβρεων κατά των πολιτικών αντιπάλων τους. Σήμερα, πάντως, στις υπό έλεγχο υποθέσεις των Τεμπών και του ΟΠΕΚΕΠΕ, οι ύβρεις ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο : ‘’κυβέρνηση δολοφόνων’’, ‘’γαλάζια συμμορία’’, ‘’φαύλος πρωθυπουργός’’, ‘’γελοίο υποκείμενο που αδικεί τους γελοίους’’, ‘’τιποτένιος’’, ‘’πολιτικό σκουλήκι’’, κ.α. Προσωπικά μου θυμίζουν ότι στο τρίτομο σύγγραμμα του πατρός της Εγκληματολογίας στην Ελλάδα Κωνσταντίνου Γαρδίκα υπάρχει ειδικό κεφάλαιο με τίτλο : ‘’Το χυδαίο γλωσσικόν ιδίωμα των εγκληματιών’’…
Ας επανέλθουμε, όμως, σε ένα επίπεδο ανάλογο με τη σοβαρότητα του θέματος. Έχει υποστηριχθεί, μετά από αξιόπιστες έρευνες, ότι η έκταση της διαφθοράς στο δημόσιο είναι συνάρτηση, πρώτον, της έκτασης της εξουσίας που διαθέτει ο διαφθειρόμενος, με άλλες λέξεις είναι συνάρτηση της έκτασης ή του μεγέθους της κρατικής μηχανής, δεύτερον, είναι συνάρτηση της διακριτικής ευχέρειας που έχει ο διαφθειρόμενος στη λήψη αποφάσεων, τρίτον, συναρτάται με την έκταση της υποχρέωσης λογοδοσίας και το βαθμό δημοσίου ελέγχου του διαφθειρόμενου σε συνδυασμό με την αυστηρότητα των ποινών που απειλούνται (και της πιθανότητας να εφαρμοσθούν) εναντίον του. Όλα αυτά, βεβαίως, εξαρτώνται καθοριστικά από το σύστημα αξιών που επικρατεί κάθε φορά σε μία συγκεκριμένη κοινωνία.
Η σχέση μεταξύ διαφθοράς και μεγέθους του κράτους μπορεί να εξηγηθεί βάσει της ανάλυσης που έχει κάνει ο Milton Friedman σχετικά με τα κίνητρα των υπηρετούντων στο δημόσιο τομέα. Όταν κάποιος διαχειρίζεται χρήματα δικά του για κάποιο ατομικό του σκοπό, έχει προφανώς κίνητρα να διαχειρισθεί τα χρήματα αυτά κατά τον οικονομικά επωφελέστερο τρόπο.
Όταν διαχειρίζεται χρήματα δικά του για λογαριασμό άλλων ατόμων, το αποτέλεσμα είναι συνήθως λιγότερο ικανοποιητικό, γιατί η χρήση των χρημάτων γίνεται χωρίς απόλυτη γνώση των αναγκών και των επιθυμιών των άλλων.
Όταν κάποιος διαχειρίζεται χρήματα τρίτων για δικό του σκοπό, το κίνητρο για οικονομία είναι ακόμη μικρότερο (και, αντιστοίχως, η τάση για υπερκατανάλωση μεγαλύτερη). Τέλος, όταν κάποιος διαχειρίζεται χρήματα τρίτων για λογαριασμό κάποιων άλλων (τέταρτων), το κίνητρο για οικονομία και αποδοτική χρήση των χρημάτων αυτών είναι μικρότερο απ’ ό,τι σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις.
Στο δημόσιο τομέα, και μάλιστα στο λεγόμενο «κοινωνικό κράτος», οι υπάλληλοι διαχειρίζονται χρήματα τρίτων (των φορολογουμένων) για λογαριασμό κάποιων άλλων. Το κίνητρο για οικονομία είναι εξαιρετικά μειωμένο. Αυτό εξηγεί τη σπατάλη και την αναποτελεσματικότητα της δαπάνης. Ωστόσο, αυτή δεν είναι όλη η εικόνα… Το δέλεαρ του να επωφελείσαι από τα χρήματα που προορίζονται για κάποιον άλλο είναι ισχυρό. Πολλοί, συμπεριλαμβανομένων των γραφειοκρατών που χειρίζονται κοινωνικά και άλλα προγράμματα, θα προσπαθήσουν να κρατήσουν ένα μέρος για τους ίδιους.
Ο πειρασμός να ενδώσουν στη διαφθορά είναι μεγάλος και διευκολύνεται από τα ολοένα μεγαλύτερα προγράμματα, μεγαλύτερες προμήθειες, μεγαλύτερες δαπάνες, μεγαλύτερο κράτος.
Εξ άλλου, όσο μεγαλύτερη διακριτική ευχέρεια έχει ο διαφθειρόμενος στη λήψη αποφάσεων που αφορούν στη διαχείριση δοτών πόρων ή στην άσκηση δοτής εξουσίας, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αναπτυχθεί διαφθορά. Ο περιορισμός αυτής της διακριτικής ευχέρειας με κριτήρια αντικειμενικά μπορεί να βοηθήσει σημαντικά, από την άλλη μεριά, όμως, η επιβολή πολλών κανόνων και ρυθμίσεων αυξάνει τη γραφειοκρατία –και τα εξ αυτής δεινά– και αποτελεί έναν από τους λόγους για τους οποίους το δημόσιο κατά κανόνα λειτουργεί λιγότερο παραγωγικά από ότι ο ιδιωτικός τομέας.
Τέλος, η τακτική αξιολόγηση με διαφανή και αντικειμενικά κριτήρια, η υποχρέωση προς λογοδοσία (accountability), η ποιότητα και η ένταση των ελέγχων που υφίσταται ο διαχειριζόμενος πόρους (ή εξουσία) τρίτων, το ύψος των απειλούμενων ποινών και η πιθανότητα τελικής καταδίκης και εκτέλεσης της ποινής, αν συλληφθεί παρανομών, επηρεάζουν, όπως είναι φυσικό, την έκταση της διαφθοράς.
Έσχατον αλλά όχι ελάχιστον : ας παραδεχθούν οι θορυβούντες για το θέμα πολιτικοί ότι στη ρίζα της διαφθοράς βρίσκεται η δική τους ‘’απληστία ψήφων’’ και η εξ αυτής δημιουργία και άνθηση των πελατειακών σχέσεων. Οι τελευταίες μπορεί να περιορισθούν με θεσμικά μέτρα, όπως η επιβολή ανώτατου ορίου θητειών στα πολιτικά αξιώματα και, πρωτίστως, η αλλαγή του εκλογικού νόμου με δημιουργία μονοεδρικών περιφερειών και κατάργηση του σταυρού προτίμησης .
Προς αυτές τις κατευθύνσεις πρέπει να κινηθούν όσοι πράγματι αγωνιούν και επιθυμούν την περιστολή της κρατικής διαφθοράς.
* Ο Κώστας Χρηστίδης είναι νομικός και οικονομολόγος